Hans-Georg Gadamer i koło hermeneutyczne

W tym artykule zajmiemy się omówieniem myśli ważnego XX-wiecznego filozofa – Hansa-Georga Gadamera, twórcy hermeneutyki ontologicznej. Najpierw przedstawimy jego biografię, następnie poszukamy odpowiedzi na pytanie, czym w ogóle jest hermeneutyka, by dalej przyjrzeć się temu, jak Gadamer czyta Platona i jakie zadanie filozoficzne postawił w swoim głównym dziele, czyli w Prawdzie i metodzie.

Szkic biograficzny

Hans-Georg Gadamer urodził się w 1900 roku w Marburgu, pierwsze lata życia spędził we Wrocławiu, w którym ukończył gimnazjum pod wezwaniem Św. Ducha. W 1918 roku rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Wrocławskim, a już rok później przeniósł się do Marburga. W 1922 obronił pracę doktorską o Platonie pod kierunkiem Paula Natorpa, myśliciela związanego z neokantyzmem. Jego dalsza edukacja obejmuje studia z filologii klasycznej we Fryburgu. To właśnie tam poznaje osobiście Martina Heideggera, którego myśl wywarła silny wpływ na twórczość samego Gadamera. W 1927 pozytywnie kończy państwowy egzamin z filologii klasycznej, a już w 1928 roku broni pracę habilitacyjną pod kierunkiem Friedlandera i Heideggera.

Lata nazizmu w Niemczech Gadamer przeczekuje pracując na uniwersytecie: nie emigruje, nie działa aktywnie w żadnym ruchu opozycyjnym, ale też nigdy nie zostaje oficjalnym członkiem NSDAP. Prowadzi zajęcia na uczelniach w Marburgu i Lipsku, by w 1947 przenieść się do Frankfurtu nad Menem, będącym już wtedy częścią Niemiec Zachodnich. W 1949 przejmuje katedrę filozofii na Uniwersytecie w Heidelbergu po ustępującym Karlu Jaspersie. W 1953 wraz z Helmutem Kuhnem zaczyna wydawać wpływowy kwartalnik Philosophische Rundschau. Dopiero w 1960 publikuje Prawdę i metodę, główne dzieło, dzięki któremu zyskuje światowy rozgłos. W 1968 przechodzi na emeryturę, ale kontynuuje działalność akademicką. Na początku lat siedemdziesiątych prowadzi serię wykładów w USA, nawiązując ścisłą współpracę ze środowiskiem skupionym wokół Boston College w stanie Massachusetts. Umiera w 2002 roku w Heidelbergu.

Czym jest hermeneutyka?

Gadamer to jedna z centralnych postaci XX-wiecznej hermeneutyki. Warto zatem odpowiedzieć na pytanie, czym w ogóle jest hermeneutyka i jakie zmiany wprowadza do niej nasz myśliciel.

Etymologicznie słowo “hermeneutyka” pochodzi od greckiego słowa ἑρμηνεύω (hermeneuō w zapisie łacińskim), które oznacza “objaśniać” lub “interpretować”. Do słownika filozoficznego wprowadził je Arystoteles, tytułując jedno ze swoich dzieł Περὶ Ἑρμηνείας (w wydaniu polskim O interpretacji). Oczywiście, interesujące wydaje się być podobieństwo słowa “hermeneutyka” do imienia greckiego boga Hermesa. Wydaje się to tworzyć dobrą metaforę: Hermes był posłańcem bogów, pośredniczył w kontaktach między światem ludzkim a światem sacrum, a także odpowiadał za wynalezienie języka. Zarówno praca objaśniania znaczeń świętych tekstów religijnych, jak i namysł nad językiem wchodzą w zakres zainteresowań hermeneutyki.

Hermeneutyka zajmuje się teorią i metodologią interpretacji różnych tekstów. Narzędzia, które oferuje przydają się zwłaszcza w przypadku dzieł ważnych dla danej kultury – np. tekstów o charakterze religijnym, filozoficznym lub prawnym – a także takich, których właściwe zrozumienie jest utrudnione.

Dobrym przykładem pracy nad tekstem wymagającej zastosowania metody hermeneutycznej może być umiejętne połączenie fragmentów Starego i Nowego Testamentu, jakie wypracowano w Kościele. Chodziło o dobór takich fragmentów, by pytanie lub problem postawiony w Starym Testamencie znajdowało odpowiedź lub wyjaśnienie w tekście Nowego Testamentu – co musiało wywierać silne wrażenie na słuchaczach, utwierdzać ich w przekonaniu, że oba te teksty są ze sobą ściśle powiązane. Innym przykładem działalności hermeneutyki może być przystosowanie prawa rzymskiego do rzeczywistości średniowiecznej – proces, który odbywał się w pierwszych wiekach po upadku Cesarstwa Zachodniego.

Celem hermeneutyki jest zatem zmniejszenie dystansu między teraźniejszością, rzeczywistością aktualną w danym okresie historycznym a przekazem tradycji. Ma ułatwić rozumienie sztuki, religii, prawa i literatury.

Hermeneutyka nowożytna

Zmiana hermeneutyki w epoce nowożytnej zaczyna się wraz z myślą niemieckiego teologa Friedricha Schleiermachera. Celem pracy hermeneutycznej jest według tego uczonego przebadanie, jak coś lub kogoś rozumiemy, jak możemy usprawnić ten proces oraz jak wydobywać na jaw znaczenia ukryte. Myśl Schleiermachera była wyraźnie naznaczona epoką, w której tworzył – romantyzmem. Tekst analizowano, aby lepiej poznać i zrozumieć osobowość jego autora. Przy takim rozumieniu hermeneutyki celem czytania np. Dziadów byłoby lepsze poznanie uczuciowości Adama Mickiewicza, a także uchwycenie ukrytych tropów biograficznych, jakie umieścił w dziele.

Kolejnym filozofem, który odcisnął trwałe piętno na hermeneutyce był Wilhelm Dilthey. Ten myśliciel jest dla nas o tyle ważny, że jego dzieło w pewien sposób poprzedza dokonania Gadamera. Zarówno Dilthey, jak i Gadamer występowali przeciwko silnym trendom scjentystycznym, które występowały w nauce podczas ich życia: Dilthey zwalcza oryginalny pozytywizm, a Gadamer tworzy na tle akademickiej dominacji filozofii analitycznej w pierwszej połowie XX wieku, czyli w czasach empiryzmu logicznego. Stawka, o którą grają obaj myśliciele też jest podobna: chodzi o wykazanie wyjątkowości nauk humanistycznych, wreszcie – obaj stosują podobną jest metodę, bo zwracają się do hermeneutyki.

Dilthey rozdziela nauki przyrodnicze (Naturwissenschaften) i nauki humanistyczne (Geisteswissenschaften). Twierdzi, że tylko w humanistyce występują unikalne sądy wartościujące, a także, że celem nauk przyrodniczych jest poznanie zjawisk, a celem humanistyki ich zrozumienie. Centralną kategorią jego filozofii staje się samo życie – badacz powinien zająć się analizą przeżywania, a co się z tym wiąże – przyjrzeć się fenomenom rozumienia i interpretacji. Myśl Diltheya jest także mocno związana z przemyśleniem historii: człowiek może zyskać lepsze rozumienie samego siebie poprzez poznanie historyczne, określane tutaj nie jako nauka faktów – dat bitew czy imion królów – a przeżyć i kształtowanych przez nie światopoglądów osób, które żyły wcześniej. Studiując biografię wybitnej jednostki możemy, zdaniem Diltheya, zrozumieć ducha danej epoki, a dzięki temu lepiej zrozumieć nasze miejsce w świecie.

Jak już wspominaliśmy przy okazji szkicu biograficznego Hansa-Georga Gadamera silnie wpłynęło na niego spotkanie z Martinem Heideggerem. To właśnie kategorie wypracowane przez autora Bycia i czasu odmieniły hermeneutykę i nadały jej wymiar ontologiczny. Podstawowym pojęciem filozofii Heideggera jest Dasein, “byt, który w swoim byciu do tego bycia rozumiejąco się odnosi”. Istotą Dasein, jego sposobem bycia, jest zatem rozumienie i samorozumienie, a w osiągnięciu tego ma mu pomóc właśnie hermeneutyka.

Tutaj także powinniśmy zwrócić uwagę na istotne przekroczenie: w starożytności i w średniowieczu celem hermeneutyki była praca nad konkretnymi, często niezwykle istotnymi dziełami kultury. Nowożytna hermeneutyka Schleiermachera miała nas wspomóc w lepszym poznaniu rozumienia jako takiego, a w wersji Diltheya – dać metodologiczny fundament dla nauk humanistycznych. Heidegger czyni ją jeszcze bardziej fundamentalną: rozumienie jest istotne nie tylko dla pewnej wyodrębnionej dziedziny wiedzy, a dla samego bycia człowieka.

Gadamer czyta Platona

Pracę doktorską i habilitacyjną Gadamer napisał o myśli Platona. Równolegle ze studiami filozoficznymi zajmował się filologią klasyczną. Wydaje się zatem oczywiste, że dziedzictwo antyczne odcisnęło na nim trwały ślad.

Jak Gadamer czyta Platona? Przede wszystkim: odrzuca tezę o istnieniu pewnej ukrytej Platońskiej doktryny, filozofii, której nie ma w samych tekstach. Tym samym idzie na przekór tradycji szukającej klucza do zrozumienia Platona poza korpusem jego tekstów, na przykład w ramach tzw. nauk niepisanych, do których mają odnosić się pewne wzmianki u Arystotelesa i późniejszych autorów. Gadamer uważał, że do zrozumienia Platona wystarczy nam uważne czytanie jego dialogów. Celem takie czytania jest nie tylko zrozumienie znaczenia poszczególnych słów, ale także uchwycenie ogólnej dynamiki dialogu. Platon inicjuje pewien proces, wprowadza rozmówców w określonym celu i w określonej kolejności, a czytelnik śledzi i aktywnie bierze udział w kolejnych posunięciach tej dialektycznej maszynerii. Rozumienie ma zatem charakter żywego dialogu, cechuje się żywiołowością i dynamiką. To ważny trop dla zrozumienia hermeneutyki Gadamera: dialog z tradycją ma przypominać dialog z innym żywym człowiekiem, jest zatem analogiczny do twórczej wymiany myśli, a nie do suchego przyswajania kolejnych informacji.

Prawda i metoda

Podstawowym zadaniem Prawdy i metody jest ukazanie wyjątkowości nauk humanistycznych. Gadamer zauważa, że istnieją trzy obszary, w których obecna jest prawda nieuchwytna za pomocą metodologii nauk empirycznych. To doświadczenie sztuki, dziejów oraz samej filozofii. To mocna teza – Gadamer mówi nam, że nie tylko istnieje wartościowe doświadczenie znajdujące się poza obszarem nauk przyrodniczych, ale także, że to doświadczenie związane jest z prawdą. Innymi słowy: fizyk, chemik czy biolog nie wypracują żadnej “teorii wszystkiego”, jakiejś wielkiej unifikacji nauk empirycznych w ramach jednej teorii, gdyż umknie im istotna prawda, niewidoczna przy zastosowaniu zwykłej, empirycznej naukowej metodologii.

W kolejnym kroku rozumowania należy zapytać, czy taka “teoria wszystkiego” byłaby możliwa, gdyby wysiłek teoretyczny nauk empirycznych w jakiś sposób połączyć z prawdą obecną w humanistyce. To byłby rodzaj jakiejś wielkiej syntezy, może w duchu filozofii Hegla. Tu Gadamer pozostaje sceptyczny: taka “teoria wszystkiego” jest niemożliwa nie tylko dlatego, że istnieją obszary prawdy wymykające się naukom przyrodniczym, ale też dlatego, że jest niemożliwa w ogóle. Człowiek jest bytem śmiertelnym, a zatem także skończonym, uwikłanym w perspektywę historyczną. Nigdy nie osiągnie absolutnej perspektywy, ogólnego ponad-ludzkiego oglądu rzeczywistości, więc też nigdy nie pozna ostatecznej prawdy.

Oczywiście pewien postęp jest możliwy: dzięki hermeneutyce możemy przybliżyć się do lepszego rozumienia świata. Celem takiego postępowania jest fuzja horyzontów, w ramach której przybliża się perspektywa teraźniejszości badacza i przeszłości, w której powstał badany obiekt. Aby uzyskać rozumienie należy podjąć dialog z tradycją, a także uświadomić sobie, że już dokładnie w tej chwili znajdujemy się wewnątrz tego dialogu.

Przed-sąd i koło hermeneutyczne

W zaleceniach takich jak powyższe “należy podjąć dialog z tradycją” lub “należy rozpocząć proces rozumienia” ujawnia się założenie, że istnieje jakiś neutralny, obiektywny i ahistoryczny punkt, od którego mogą wychodzić nasze rozumowania. Zupełnie jakby czysty podmiot oznajmiał “teraz stanę się historyczny i rozpocznę dialog z tradycją”. Filozofia Gadamera oczywiście sugeruje nam, że przyjęcie takiej perspektywy jest niemożliwe. To kolejny, wyraźny rys wpływu Heideggera na naszego myśliciela. Dasein bywa określany także jako byt-w-świecie, a zatem coś, co od początku jest w świecie obecne. Nie spada w świat ani z wyżyn niebios, ani ze sfery czystej świadomości: od samego początku już w tym świecie jest, a zatem jest także w niego uwikłany. Zatem człowiek od razu uwikłany jest w tradycję, kulturę, język, dzieje – znajduje się wewnątrz nich i to w ramach tego “wnętrza” odbywa się proces rozumienia.

Tutaj ważne okazuje się pojęcie przesądu lub przed-sądu, któremu Gadamer chce ponownie nadać pozytywny wydźwięk. Negatywne konotacje “przesądu” miały pojawić się w literaturze filozoficznej już w Renesansie. Wtedy to słowo zyskało wymiar, jaki wybrzmiewa w nim także obecnie: przesąd to uprzedzenie poznawcze, ale także efekt zabobonu, braku wykształcenia, niedbałości intelektualnej. Zgodnie z oświeceniowym przeświadczeniem: ludzie znaleźli się w stanie umysłowego zaciemnienia, są pełni przesądów i fałszywych przekonań, a dopiero ruch wiedzy – odpowiednia krytyka – może ich wyrwać z tego niekorzystnego położenia, niejako wyczyścić pole, na którym zostanie osadzona prawdziwa, pewna wiedza.

W filozofii Gadamera proces zdobywania wiedzy – uzyskiwania rozumienia – wygląda zupełnie inaczej. Obecność tych przesądów czy raczej przed-sądów jest konieczna, aby rozumienie w ogóle mogło się zacząć. By zdobyć wiedzę należy wcześniej mieć przed-wiedzę. Dopiero wtedy możemy faktycznie wiedzę uzyskać, gdyż jest ona potwierdzeniem lub odrzuceniem danej przed-wiedzy. Typem idealnej osoby poddanej procedurze kształcenia nie byłby zatem człowiek o umyśle podobnym do czystej tablicy, na której nauczyciel zapisywałby wiedzę. Wprost przeciwnie: idealny uczeń ma umysł wprost wypełniony przed-sądami, które kolejno są odrzucane lub zachowane pod wpływem nowych doświadczeń. Tę dynamikę przesądu i wiedzy można nazwać kołem hermeneutycznym, gdyż jest to w pewnym sensie proces kolisty. Po zweryfikowaniu przesąd staje się wiedzą, ale w pewnym sensie także ta wiedza wchodzi w rolę przesądu, staje się nowym przed-sądem – teraz ona będzie podlegała procedurze przyjęcia lub odrzucenia.

Uwagi końcowe

Gdy w 1968 roku Gadamer publikuje Prawdę i metodę filozofia akademicka znajduje się już w innym miejscu duchowym – twardy scjentyzm empiryzmu logicznego zostaje przełamany ponownym zainteresowaniem metafizyką i bardziej tradycyjnymi dziedzinami filozofii w świecie anglosaskim – a w wielu krajach europejskich wybuchają zamieszki studenckie, które przyniosą falę ponownego zainteresowania radykalną myślą lewicową.

Na takim tle można powiedzieć, że dzieło Gadamera jest podwójnie chybione: jego akademiccy oponenci zdążyli porzucić mocne tezy o wykluczeniu humanistyki z grona nauk, a zainteresowanie intelektualne epoki poszło w innym kierunku: krytyki społecznej oraz opisu rzeczywistości późnego kapitalizmu. Na tym tle Hans-Georg Gadamer i jego pełne pietyzmu analizy rozumienia kolejnych pojęć na przestrzeni wieków wydaje się być nieznośnie anachroniczne. Ta czysto akademicka filozofia jest jednocześnie pociągająca – ma urok zbliżony do dzieł spod hasła l’art pour l’art – i odpychająca, bo brakuje w niej jakiegoś rozbłysku mocy, zdziwienia i uderzenia z niespodziewanej strony.

Bibliografia

  • Hans-Georg Gadamer, Prawda i metoda, przeł. B. Baran, Warszawa 2013.
  • Jeff Malpas, Hans-Georg Gadamer, [w] The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2016 Edition), red. Edward N. Zalta.
  • Michał Kuziak, Hans-Georg Gadamer, [w] Słownik myśli filozoficznej, Warszawa 2008.