Tym razem przyjrzymy się przypadkowi Yolandy, amerykańskiej studentki psychologii o raczej burzliwym przebiegu kariery akademickiej – w tej historii jest miejsce na początkowe sukcesy szkolne, bolesne zderzenie z realiami dużych uniwersytetów, przerwę w edukacji i pomyślny powrót do kariery. Wyjaśnienia poszukamy w tezach i pojęciach behawioryzmu instrumentalnego Burrhusa Frederica Skinnera. Przedyskutujemy wpływ zewnętrznych bodźców na zachowanie naszej studentki oraz jej sukcesy i porażki edukacyjne. Na zakończenie przemyślimy alternatywne wyjaśnienie tej historii oparte na genetyce zachowania.
Studium przypadku: Yolanda, studentka
Yolanda była wybitną uczennicą od dzieciństwa, zdobywając najlepsze oceny zarówno w szkole podstawowej, jak i średniej. Jej sukcesy przynosiły jej wiele pochwał od nauczycieli oraz rodziców – dawały jej poczucie własnej wartości. Po ukończeniu szkoły średniej, Yolanda kontynuowała naukę w college’u, wybierając psychologię jako główny kierunek. Mimo że na początku studiów ciężko pracowała i osiągała świetne wyniki, to uczelnia o dużych rozmiarach sprawiła, że zaczęła czuć się zagubiona i niezauważona przez otoczenie.
W drugim semestrze studiów Yolanda zaczęła mieć gorsze oceny i jej średnia spadła do 2,01. Frustracja spowodowana brakiem uznania i wsparcia doprowadziła do decyzji o rzuceniu nauki i spróbowaniu „prawdziwego życia” poprzez podjęcie pracy jako kelnerka. Po roku Yolanda krytycznie oceniła swoją sytuację życiową, zdając sobie sprawę, że nowa praca nie dawała jej satysfakcji. Spotkanie ze starymi znajomymi ze szkoły średniej, którzy patrzyli na nią z wyższością, sprawiło, że zdecydowała się wrócić na studia.
Yolanda zapisała się do mniejszego college’u i znów poczuła się doceniona. Wykładowcy traktowali ją jak osobę, a nie tylko numer na liście, i zainteresowali się jej postępami. Kontynuując naukę z psychologii, osiągnęła dobre wyniki, a w pierwszym semestrze zdobyła średnią 3,6. Szybko zasłynęła jako wschodząca gwiazda na wydziale psychologii. Profesorowie zachęcali ją do ukończenia studiów doktoranckich, a opiekun naukowy doradził przeprowadzenie własnych badań.
Yolanda przeprowadziła badania podczas pierwszego roku studiów po powrocie i przedstawiła wyniki na konferencji Towarzystwa Psychologicznego Stanów Wschodnich (Eastern Psychological Association). Dzięki świetnym ocenom, dobrym wynikom na egzaminie końcowym oraz prezentacji badań, została przyjęta na prestiżowe studia doktoranckie z psychologii klinicznej na renomowanym uniwersytecie. Pod opieką profesorów ukończyła studia i zdobyła tytuł doktora. Obecnie Yolanda jest profesorem psychologii i wykłada w małym college’u.
Zewnętrzna motywacja zachowania
B.F. Skinner zakładał, że całe zachowanie człowieka jest motywowane zewnętrznie – przez wpływ bodźców, które napływają ze środowiska. Zachowanie człowieka jest po prostu odpowiedzią na bodźce, które aktualnie płyną ze środowiska, a także efektem nawyków, które zostały wyuczone poprzez wcześniejsze serie bodźców środowiskowych. Ludzie uczą się, że pewne zachowania są wzmacniane (np. poprzez nagrodę, dobre słowo), a pewne są karane (np. poprzez naganę, szlaban na wychodzenie z domu) – to zmienia częstość i charakter zachowania poszczególnych osób. W instrumentalnym behawioryzmie Skinnera nie ma sensu mówić o motywacji wewnętrznej, wewnętrznych strukturach osobowości, ani nawet o wolnej woli – zachowanie można w pełni wyjaśnić i kontrolować poprzez środowisko, w jakim znajduje się jednostka.
Początkowe sukcesy edukacyjne – pozytywny rozkład wzmocnień
Za początkowe sukcesy szkolne Yolandy, w ramach wyjaśniania behawiorystycznego, odpowiada rozkład pozytywnych wzmocnień. Yolanda otrzymywała najlepsze oceny w szkole, które symbolizowały coś, czego warto pożądać. Już samo otrzymanie pozytywnej oceny w szkole jest rodzajem wyróżnienia, pozytywnego wzmocnienia. Co więcej, Yolanda była chwalona przez nauczycieli, o czym dowiadywali się rodzice. Możemy przypuszczać, że dzięki świetnym ocenom zarówno rodzice, jak i nauczyciele traktowali dziewczynę w wyjątkowy sposób – zwracając na nią większą uwagę, uśmiechając się do niej, mówiąc o niej miłe słowa. Z tekstu przypadku dowiadujemy się, że pochwały poprawiały samopoczucie i poczucie własnej wartości Yolandy. Łatwo to wyjaśnić w kategoriach warunkowania instrumentalnego: w pewnym momencie swojej edukacji Yolanda przyłożyła się do nauki, co poskutkowało pozytywnym wzmocnieniem (dobrymi ocenami, pochwałami, zwiększonym zainteresowaniem i troską) ze strony otoczenia. Pozytywne wzmocnienie zwiększa szansę na wystąpienie danego zachowania w przyszłości. Yolanda zatem częściej decydowała się na pilną naukę, aby otrzymywać dalsze pozytywne wzmocnienia.
Przerwanie nauki w college’u – zmiana środowiska
Wpierw zmieniło się środowisko edukacyjne, co następnie wywołało zmianę w rozkładzie bodźców. Yolanda przeniosła zachowania ze szkoły do college’u – dalej pilnie się uczyła. Tutaj jednak nie była już łatwo dostrzegana – jej osiągnięcia gubiły się w tłumie studentów. Nie spotykała się z pochwałami, nie dostawała nagród i dyplomów. Mówiąc w terminach behawioryzmu instrumentalnego Skinnera: wzmocnienia pozytywne zostały wycofane ze środowiska Yolandy. W pierwszym semestrze studiów jej zachowanie było jeszcze nawykowe – nadal dobrze się uczyła, zdobyła dobrą średnią – gdyż proces wygaszania nauczonego wzorcu zachowania trwa trochę czasu. W drugim semestrze dziewczyna otrzymała już jednak znacznie niższą średnią, a trzeci zaliczyła warunkowo. Pilna nauka, jako wcześniej częste i typowe zachowanie Yolandy, zostało wygaszona przez brak bodźców w środowisku, które wcześniej wzmacniały to zachowanie.
Powrót na studia – kara pozytywna
Po porzuceniu studiów Yolanda zdecydowała się na pracę w zawodzie kelnerki. Niestety, praca ta nie odpowiadała jej preferencjom, a mówiąc w terminach teorii Skinnera: nie zapewniała odpowiedniego rozkładu wzmocnień i kar. Słabe zarobki były słabym wzmocnieniem pozytywnym, które być może mogłoby wzmacniać zachowania kelnerskie (pozostanie w tej profesji). Niegrzeczne zachowania niecierpliwych klientów były karą pozytywną – ich pojawienie się osłabiało zachowanie, jakim była profesja kelnerki dla Yolandy. Podobną karą pozytywną okazało się spotkanie z dawnymi znajomymi – ich zachowanie, mimika i “patrzenie z wyższością” – to wszystko były bodźce ze środowiska, które zniechęcały Yolandę do kontynuacji tego zachowania. Rozkład wzmocnień i kar w zawodzie kelnerki był zatem dla Yolandy wysoce niekorzystny – to było niekorzystne środowisko. Dlatego zdecydowała się na powrót do środowiska, które wiązała w pamięci z lepszymi rozkładami wzmocnień – jednej z instytucji edukacyjnych.
Powrót i studia doktorskie – efekt lepszego środowiska
Za sukces Yolandy odpowiada zmiana środowiska na korzystniejsze, z lepszym rozkładem wzmocnień i kar. Yolanda powróciła do nauki w college’u, ale zdecydowała się na inną placówkę – mniejszą, bliżej miejsca jej urodzenia. Tutaj środowisko znacznie bardziej przypominało to, które znała ze szkoły średniej. Dziewczyna była postrzegana jako indywidualna osoba przez pracowników akademickich; profesorowie słuchali jej pytań i pomysłów. Kolejny raz, mówiąc językiem teorii Skinnera, pilne uczenie się Yolandy jako zachowanie było pozytywnie wzmacnianie przez środowisko. To doprowadziło do zwiększenia jego prawdopodobieństwa. Yolanda szybko uzyskała wysoką średnią, co doprowadziło do kolejnej serii pozytywnych wzmocnień (pochwał, większej uwagi ze strony kadry). Dzięki temu dostała się na doktorat. Z tekstu nie poznajemy szczegółów jej historii w trakcie samych studiów doktoranckich, ale fakt, że je ukończyła sugeruje, z perspektywy behawioryzmu instrumentalnego, że także tam pilna nauka Yolandy musiała być pozytywnie wzmacniania przez korzystny rozkład bodźców środowiskowych.
Wyjaśnienie alternatywne – genetyka zachowania
Odwołam się do odkryć z obszaru genetyki zachowania. Przytaczam je za książką Matryca. Jak DNA programuje nasze życie Roberta Plomina. Badania sugerują (Plomin, 2020, s. 21), że odziedziczalność (heritability) osiągnięć szkolnych plasuje się na poziomie 60%. Innymi słowy, 60% różnic w osiągnięciach szkolnych odmiennych osób można wyjaśnić, jeśli odwołamy się do czynnika genetycznego. Teorie behawiorystyczne pomijają wpływ czynnika genetycznego – to jedna z ich słabości. Alternatywne wyjaśnienie sukcesów akademickich Yolandy brzmi zatem: za 60% różnicy w jej osiągnięciach szkolnych i akademickich, w stosunku do osiągnięć innych osób, odpowiada czynnik genetyczny, a więc indywidualne różnice w genomie, które odziedziczyła po rodzicach.
Podsumowanie i wnioski
Omówiliśmy ciekawy przypadek amerykańskiej studentki. Podstawowe pojęcia behawioryzmu instrumentalnego B. F. Skinnera pomogły nam zrozumieć zawirowania w życiu Yolandy. Skupiłem się na tezie o zewnętrznej motywacji jednostki, głoszącej, że zachowanie jest efektem wzmocnień i kar w środowisku. Wzmocnienie zachowania (na przykład poprzez sympatyczną informację zwrotną o sukcesach w nauce) sprawia, że dane zachowanie ma większe prawdopodobieństwo wystąpić w przyszłości. Kara ma odwrotny efekt – to główna teza Skinnera. W końcowym akapicie zwracam uwagę na ograniczenia projektu behawiorystycznego w nauce. Największym brakiem behawioryzmu jest programowe nieuwzględnianie biologicznej (genetycznej i epigenetycznej) determinacji zachowania. Myślę, że można również zwrócić uwagę na fakt, że behawioryzm nie docenia wpływu przekonań i procesów poznawczych na zachowanie – to drugi, poważny mankament tego podejścia.
Grafika: Zdjęcie Woman Wearing Brown Shirt Carrying Black Leather Bag on Front of Library Books, autorka: Abby Chung, za: Pexels.com [link], licencja: Creative Commons Zero (CC0). Komentarz ode mnie: Rozmawiamy o porażkach i sukcesach na studiach, szukałem więc zdjęć związanych z uniwersytetem. Tutaj moją uwagę zwróciły znaki pisma japońskiego – co prawda niezupełnie pasują do omawianego studium przypadku (Yolanda to przecież studentka z USA), ale nawiązują do dziedzictwa innych kultur – a to jest dla mnie źródło radości.
Bibliografia
- Plomin, R. (2020). Matryca. Jak DNA programuje nasze życie. Copernicus Center Press.
- Schultz, D. P., & Schultz, S. E. (2008). Historia współczesnej psychologii. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.